Hasham Jamal Pradhan
- Bwana Mzuri
- 1880
- August 1972
- Khoja Ismaili Kabrastan -Cemetery
- Kisumu
- Kenya
- Business
- Parents
- Jamal Pradhan Gangji 1931
- Siblings
- Partners
BWANA MZURI - Mr. Good આ વાર્તાના ગુજરાતી અનુવાદ વાંચવા માટે નીચે સ્ક્રોલ કરો'
Memories of Hasham Jamal, A pioneer of Kisumu (Kenya)
(adapted)
By Shariffa Keshavjee
HASHAM JAMAL LEAVES KUTIANA, KATHIAWAR
A tropical storm was raging. The water cascaded heavily from the eaves of the roof. It was wet and miserable as the rain hammered against the corrugate iron sheeting, which was being tom away by the violent wind. Bapaji, (Hasham Jamal),my grandfather, sat in his one-room home, acutely aware of the hard rawhide stretched on the wood that was his chair, feeling nostalgic and surprised at himself for missing home and his mother at the age of twenty. ‘So far from home. So far from my culture and civilization I know. Have I made the right decision?’ He thought about his youth in Kutiana, an ancient walled town near Junaghad, India and of his younger siblings. He remembered the time when he had the privilege and the luxury of going to school studying, while his father,'''Jamal Pradhan- Kisumu''', tilled the soil. At the age of eighteen, he became a teacher in the local school but the salary was nowhere near enough to sustain his large family on their failing farm.
When he had expressed to his family his idea of going to Africa, his mother, Jeebai, responded with dismay. To her, Africa was ‘the continent in the dark’; it was tar away and she was fearful that she would never see him again. Nevertheless, Bapaji decided to take on the challenge. The school where he had taught gave him a warm farewell and urged him to think of them, when he became a wealthy man, to return to see them and share his wealth with his poor old school. His family reluctantly said a tearful good-bye. Bapaji left Kutiana and arrived in Bombay on Navroz, 21st of March, the Persian New Year. He went to the local jamatkhana to celebrate together with his fellow Ismailis. The traditional handful of wheat, symbolizing abundance and prosperity, was given out to each member of the jamat participating in the prayers. It couldn’t have been more auspicious! With this blessing in hand, the following day the young Bapaji walked out through the town gate. The year was 1900.
With only four rupees in his pocket, Bapaji boarded a steamer bound for the east coast of Africa. On board he took the opportunity to talk to well-seasoned travelers to find out a little more about his destination. The steamer called in at the port of Aden, and then continued on to Zanzibar. There, Bapaji met Allidina Visram, the start of a relationship that was to lead to the financial success of the Jamals. Allidina Visram, sensing an entrepreneurial potential in the young Bapaji, offered him the job of being his agent on the shores of faraway Lake Victoria. He entrusted him with a substantial quantity of trade goods, including rolls of the common imported cotton called “amerikani”, to be collected from his stores in Mombasa. Bapaji proved to be an adventurous and able young trader. He traveled into the African interior on the railway that was still being built, stopping and trading at Fort Ternan for some months as the railway line itself was extended to the lake.
When Bapaji arrived, Port Florence/[[Kisumu]] was little more than the last stop on the railway line, and a port where a ferry continued the service to Entebbe. On the slight slope were a handful of government offices in tents or under tin roofs. Down by the lake front there were already two rows of corrugated iron Indian shops, each with living quarters at the back, which had been opened initially to cater for the railway workers. Bapaji had to steel himself against the loneliness, the severance from his family, the worry of responsibility, and the ever-present fear of malaria. He persevered. As Allidina Visram’s agent, his well-supplied shop quickly became one of the premier shops in the town. The best record we have of these very early days comes by chance from two Indian travellers who visited Kisumu in 1902, just a year after Bapaji himself arrived.
In May 1902 a 17-year old Bohra boy, Ebrahimji Noorbhai Adamji, the youngest of four brothers of a prominent Mombasa merchant family, arrived on the train at midnight in search of some defaulting Baluchi ivory traders. As he himself described:
"I started walking with the man from the station. It was pitch black. I was a stranger and I couldn’t make out anything clearly, only faint lamps could be seen in the distance. All around were mountains and forest. I was feeling very cold but I had no choice but to follow this man. In the end we reached Khoja Allidina Visram’s shop [then operated by Hasham Jamal]. He knocked on the door and it was opened at once and we entered the shop. It was about half past one at night. All his people were asleep. There was no bed for me to sleep on but the people took rolls of amerikani and spread them on the ground, covered them with a blanket, gave me another blanket to cover myself and told me to go to sleep.
I had not slept for three days and I was exhausted. Now after three days travelling I had the chance to sleep so I slept soundly till the morning. I got up in the morning, washed my face and drank tea made with only milk [meaning good, rich tea]. I thanked the people for helping me. . . . The Bazaar was about a ten-minute walk from our hut so we soon reached there. There were about ten to fifteen shops. The main shops belong to Seth Allidina Visram and Seth Khoja Dharamshi Khatau. The rest of the shops belong to other Khojas, Punjabis and Goans. We went first to Seth Khoja Allidina Visram’s shop and then to Seth Khoja Dharamshi Khatau’s shop. This time Baloch Hasham introduced me properly. I inquired politely about their business and that way got some useful information concerning my business, too." (Adamji, p. 22, 24-25)
Ebrahimji was able to borrow 800 rupees (a considerable sum at the time) from the Allidina Visram shop, which enabled him to pay some debts for the Baluchis and return to Mombasa with some of the ivory. A few months later, he went back to Kisumu with a load of trade goods to sell and to continue collecting his debts.
The other contemporary traveller was Sorabji M. Darookhanawala, a middle-aged Parsee engineer from Zanzibar; he visited Kisumu at virtually the same time and found the Allidina Visram shop equally helpful.
"We left [Kibos] at 8:30 in the morning, after receiving the signal that the line was clear. The train was travelling slowly so we reached Port Florence quite late. After having read reports, I was expecting to find a good hotel or a Dak Bungalow where I could lodge, but I found nothing of the kind. There was a Dak Bungalow but it was not in use because it did not have adequate furniture. I showed the Traffic Manager's letter to the Station Master and requested him to open the Dak Bungalow anyway. He opened the place for me, but he made me sign for all the things which were there in the house. My servant and a man from Seth Allidina Visram’s shop arranged for my meals. [Darookhanwala was continuing on to Uganda and discussed the trip with Ali Bux, whom he had known in Zanzibar and who had settled in Port Florence.] He advised me about the roads and gave me other information about this journey, and all the porters I would require were engaged by him. I also got some advice from Seth Allidina Visram’s man."(Darookhanawala, p. 131,)
As an agent of Allidina Visram, Bapaji was now earning a rupee a day. From this salary, he sent money to his parents in India. When the postman arrived at the house in Kutiana, my great-grandmother would make him wait while she said a prayer before opening the letter which had come by boat all the way from Africa. Was she happy? Was it fear of her son’s survival in Africa? Was it just thanksgiving? We will never know the pain of this mother who, not long ago, had saved him the purest ghee for his meal. When his brothers had asked why, she explained it away by saying, “It is Hasham, who earns the food we have on our table.” How right she was. But did she have any inkling how well he would prosper?
HASHAM JAMAL ESTABLISHES HIS OWN BUSINESS
At the age of twenty-five, Bapaji was one of the youngest President of the Ismailia Council in East Africa. Feeling perhaps that it was not suitable for a man in his position to be someone else’s employee, Bapaji asked Allidina Visram to give him the financial backing to go into business for himself. Instead of viewing him as competition as a lesser man might have, Allidina Visram gave him his full support, enabling Bapaji to start trading under his own name, ‘Messrs Hasham Jamal & Co.'
Now that he was on his own, Bapaji bought a plot of land facing Lake Victoria. There he established his shop and his home, constructed of the usual corrugated iron. He also continued to set up trading outlets for Allidina Visram in nearby trading centres. He played a pivotal role for other Indians, including the Ismailis who came to settle in Kisumu and places such as Asembo Bay, Mumias and Kisii. Allidina Visram would finance the purchase of the plots of land and the farms and Bapaji would provide the on-going assistance for the newcomers to settle in. They ran small shops dealing in cloth, beads, blankets and local produce such as sesame seeds, mung beans, ghee, rice, jaggery, and later hides and skins. Bapaji himself became a major dealer in amerikani cotton, importing his own brand — on which his picture was printed every two meters. (Sadly, not a scrap of this cloth survives). His relationship with the local people was so good and he was so well known for his honesty and fair dealings that he acquired the nickname ‘Bwana Mzuri’. The telegraphic address to this day is "Honesty" Kisumu. When Bapaji struck out on his own, his place in the Allidina Visram empire was taken up by another Ismaili, Mohammed Kassim-Lakha.
HASHAM JAMAL RETURNS TO INDIA TO MARRY AND BRING HIS PARENTS, SISTERS AND BROTHERS TO JOIN HIM IN KISUMU.
In 1907, shortly after having established his own business, Bapaji returned to Kutiana, India to look for a bride. He married a beautiful young girl named Jethbai. After the wedding, Bapaji returned to Kenya. They started their family in Kisumu with two daughters, Sikina (1909) and Jenabhai (1911), and then in 1914 my father Ramzan was born. Sadly, Jethbai was asthmatic and due to the lack of medical facilities in Kisumu, she died in 1925 after giving birth to twins, who themselves died very soon after. My father was only eleven and when he came for his mother’s funeral, he clung to Bapaji and wept.
In 1926 Bapaji returned to India to marry Shirinbai, a young woman from Amreli in Kathiawar. Back in Kisumu, Shirinbhai gave birth to four children, Shabanu, Sultan, Amir, and Nasirbhanu, Shirinbhai was kind and generous, ‘Ma’ to all of us, and brought up all seven children as a close-knit family. She was sensitive to everyone’s needs.
HOW HASHAM JAMAL EXPANDED HIS BUSINESS
Bapaji had been in an excellent position to expand his business. Bapaji’s youngest brother, Ebrahim, was interviewed in the early ‘90s, he summarized the family history thus.
"There were many wild animals around, not lions and elephants but hyenas and leopards. There was a lot of malaria and blackwater fever and plague because of the rats and mice. In addition, the mosquitoes were terrible. Nevertheless, although it was very unhealthy, it was very safe, for the Africans here, the Luos, were very cooperative and helpful. The Luos were not many and the land surrounding Kisumu was not much cultivated. Most of the land was African Reserve but in some places, like below Kisumu and at Muhoroni, the Government was encouraging Indians to buy plots and farms. So by the 1920s we were farming. We used to grow maize and keep cows for milk. After the war when the Government was selling off army surplus we bought a car to help with the farming. It was one of the first cars in Kisumu, and I’ve had a driving licence since the age of eighteen.
Our main business, however, was our shops. Like all the early grocery shops we sold everything — provisions, hardware, kerosene in tins. We used to go to our branches to check on things and take supplies. If the shop was at a lake port like Siyo, Asembo, Homa Bay or Kendu Bay, we would go by dhow. We had about ten dhows of our own. We not only sailed in them to the nearby ports but to Uganda and Tanganyika as well. We used the dhows to bring rice from Mwanza, and then we established a cotton ginnery there. We enjoyed those dhow trips. On our dhows we employed the local Africans, the Luos, But on the Railway steamers there were Indian Badalas. Before the Badalas came, the Africans used to have just small boats, like canoes, without sails. It was the Badalas who taught them how to make and sail the dhows". (Ebrahim Jamal in We Came in Dhows, Vol II, p 150-51.
HOW HASHAM JAMAL BUSINESS COLLAPSED AND THEN WAS REVIVED.
During the 1929 crash and subsequent world depression, my grandfather lost his empire of Messrs Hasham Jamal & Co. People in the community had entrusted Bapaji, their mukhi, with their life savings, their jewelry and their documents. All this he managed to return before declaring bankruptcy, but as for his own property — as the auctioneers took away all his belongings from the house and were about to remove the picture of his father Jamal Pradhan he said, ‘Leave the picture of my father/ And they did. It still hangs in the house of his son, my uncle Amir Kaka.
Bapaji’s courage never wavered. He never asked for help. It was ''Sheriff Jiwa'', an Khoja Ithnasheri merchant in Kisumu, who lent him a hand, for he had faith in him and in his business acumen. It was a generous hand, for he opened a credit account for him of 20,000 shillings. My grandfather proved him right, for he immediately set about building up a new business, one dealing in a wide variety of commodities, called Kenya Produce Agency — which exists to this day. By 1937 Bapaji had recouped his losses so successfully that he was able to built the handsome Jamal Building in downtown Kisumu, the very building where I was bom. I witnessed the house changing from having a bucket latrine and a cast-iron stove to having luxurious room with attached bathrooms.
But although the brothers and their sons branched out in different businesses, they remained united as a family, which is something truly remarkable, something that all my relatives always comment on.
The Rahim Jivraj family had quite a few dealings with the Jamal family who were based in Kisumu.
Our family had a lot of business interests in Kibos - 7 miles from Kisumu, where they had flour milling, ghee, oil, rice production factories. Kibos is mentioned in the article that you published on the Jamal family.
I heard from my uncle who was around during those times that they had very good and cordial relations with the Jamal family, who were extremely well respected by the whole Indian community for the good work they undertook to help the town and communities of Kisumu.
Karim Jivraj (London)
If you can add to the Hasham Jamal story, please contact Shariffa c/o [maito:contact@khojawiki.org]
To aquire a copy of Shariffa keshavjee's book, click below
Photos Courtesy of Shaukat A. Jaffer of Minnesota
બવાના મુઝારી - શ્રી ગુડ
હાશમ જમાલની યાદો, કિસુમુ (કેન્યા) ના અગ્રણી
(અનુકૂળ)
શરિફા કેશાવજી દ્વારા
હસમ જમળ છોડે કુતુઆ, કાઠિયાવાડ
એક ઉષ્ણકટિબંધીય તોફાન વકર્યો હતો. પાણી છતની બૂમ પરથી ભારે કાસ્કેડ થયું તે ભીની અને દુ: ખી હતી, કારણ કે વરસાદને છાતીવાળું લોખંડની ચાદરની સામે રોપવામાં આવી હતી, જે હિંસક પવનથી દૂર હતી. બાપાજી (હેશમ જમાલ), મારા દાદા, તેમના એક ઓરડોના ઘરમાં બેઠા હતા, હાર્ડ ખરબચડાને લીધે લાકડાની ઉપર ખેંચાઈને તેની ખુરશી હતી, નોસ્ટાલ્જીક લાગતી હતી અને વીસ વર્ષની ઉંમરે પોતાની જાતને ગુમ થયેલી ઘર અને તેની માતા માટે આશ્ચર્ય પામી હતી. . 'અત્યાર સુધી ઘરેથી અત્યાર સુધી મારી સંસ્કૃતિ અને સંસ્કૃતિથી મને ખબર છે શું મેં યોગ્ય નિર્ણય કર્યો છે? તેમણે ભારતના જુનાગઢ નજીક એક પ્રાચીન દિવાલોના કોટિયાના શહેરમાં અને તેમના નાના ભાઈ-બહેનોના તેમના યુવા વિશે વિચાર્યું. તેમને એ સમય યાદ છે જ્યારે તેમને શાળામાં અભ્યાસ કરવા માટે વિશેષાધિકાર અને વૈભવ હતો, જ્યારે તેમના પિતા, જમલ પ્રધાન- કિસુમ ', જમીનને ઢાંકી દીધી અઢાર વર્ષની ઉંમરે, તે સ્થાનિક શાળામાં શિક્ષક બન્યા હતા પરંતુ પગાર તેના નિષ્ફળ ખેતરમાં તેમના મોટા કુટુંબને ટકાવી રાખવા માટે પૂરતી નજીક ન હતા.
જ્યારે તેમણે પોતાના પરિવારને આફ્રિકામાં જવાનો વિચાર રજૂ કર્યો હતો, ત્યારે તેની માતા, જીબાઇએ નિરાશાની પ્રતિક્રિયા આપી હતી. તેના માટે, આફ્રિકા 'અંધારામાં ખંડ' હતું; તે તાર દૂર હતી અને તે ભયભીત હતી કે તે તેને ફરીથી ક્યારેય નહીં જોશે. તેમ છતાં, બાપાજીએ પડકારનો નિર્ણય લેવાનો નિર્ણય કર્યો. જે શાળામાં તેમણે શીખવ્યું હતું તેણે તેમને ગરમ વિદાય આપ્યો અને તેમને ગરીબ જૂની શાળા સાથે તેમની સંપત્તિ વહેંચવા માટે તેમને પાછા આવવા માટે, ધનવાન માણસ બન્યા પછી તેમને વિચારવાની વિનંતી કરી. તેમના કુટુંબ અનિચ્છાએ એક રડતા સારા બાય કહ્યું. બાપાજી કુતુઆના છોડીને માર્ચ 21 મા, નર્રોઝ, ફારસી ન્યૂ યર ખાતે બોમ્બે પહોંચ્યા. તેઓ તેમના સાથી ઇસ્માઇલીસ સાથે ઉજવણી કરવા માટે સ્થાનિક જામતખાનામાં ગયા. પરંપરાગત મુઠ્ઠીભરી ઘઉં, વિપુલતા અને સમૃદ્ધિનું પ્રતીક છે, જામાતના દરેક સભ્યને પ્રાર્થનામાં ભાગ લે છે. તે વધુ શુભ ન થઈ શકે! હાથમાં આ આશીર્વાદ સાથે, તે પછીના દિવસે યુવાન બાપાજી નગર દરવાજાની બહાર ચાલ્યો ગયો. વર્ષ 1900 હતું
તેની ખિસ્સામાં ફક્ત ચાર રૂપિયા જ, બાપાજી આફ્રિકાના પૂર્વ કાંઠા માટે બંધાયેલા સ્ટીમર પર બેઠા હતા. બોર્ડ પર તેમણે તેમના અંતિમ મુકામ વિશે થોડુંક વધુ શોધવા માટે સારી રીતે અનુભવી પ્રવાસીઓ સાથે વાત કરવાની તક ઝડપી લીધી. સ્ટીઅર એડેન બંદર પર બોલાવ્યો, અને તે પછી ઝાંઝીબાર પર ચાલુ રહ્યો. ત્યાં, બાપાજીએ ઓલિડીના વિસારને મળ્યા, જે સંબંધની શરૂઆત જે જમલ્સની નાણાકીય સફળતા તરફ દોરી હતી. Allidina Visram, યુવાન Bapaji એક ઉદ્યોગસાહસિક સંભવિત સંવેદના, તેમને દૂરના લેક વિક્ટોરિયા ના કિનારા પર તેમના એજન્ટ હોવાની નોકરી ઓફર. તેમણે તેમને મોમ્બાસામાં તેમના સ્ટોર્સમાંથી એકત્ર કરવામાં આવેલા સામાન્ય આયાતી કપાસના રોલને "અમેરિકાકાની" તરીકે ઓળખાતા વેપાર માલનો નોંધપાત્ર જથ્થો આપ્યો હતો. બાપાજી એક સાહસિક અને સક્ષમ યુવાન વેપારી બન્યા હતા. તેમણે રેલ્વે પર આફ્રિકન આંતરિક પ્રવાસ કર્યો, જે હજુ પણ બાંધવામાં આવી રહ્યો છે, ફોર્ટ ટેરનને કેટલાક મહિનાઓ સુધી રોકવા અને ટ્રેડિંગ કરી રહ્યું છે કારણ કે રેલવે લાઈનને તળાવ સુધી લંબાવવામાં આવી હતી.
જ્યારે બાપાજી પહોંચ્યા, પોર્ટ ફ્લોરેન્સ / કિસુમુ રેલ્વે લાઇન પર છેલ્લો સ્ટોપ કરતાં થોડો વધારે હતો, અને બંદર કે જ્યાં ઘાટ એંટેબેની સેવા ચાલુ રાખ્યો. સહેજ ઢોળાવ પર તંબુઓમાં અથવા ટીનની છત હેઠળની સરકારી કચેરીઓની મદદરૂપ હતી. તળાવના મોરચે નીચે લહેરિયાત લોખંડની ભારતીય દુકાનોની બે હરોળ છે, જે દરેક પાછળના ભાગમાં રહે છે, જે શરૂઆતમાં રેલવે કર્મચારીઓને પૂરી કરવા માટે ખોલવામાં આવી હતી. બાપજીને પોતાની જાતને એકલતા, તેના પરિવારની વિચ્છેદ, જવાબદારીની ચિંતા, અને મેલેરિયાના હાલના ભય સામે સ્ટીલની જરૂર હતી. તેમણે ખંતપૂર્વક કામ કર્યું ઓલિડીના વિસારના એજન્ટ તરીકે, તેમની સારી રીતે પૂરી પાડવામાં આવેલી દુકાન ઝડપથી નગરની અગ્રણી દુકાનો બની હતી. આ ખૂબ જ પ્રારંભિક દિવસોમાં અમારી પાસે શ્રેષ્ઠ રેકોર્ડ છે, જે બે ભારતીય પ્રવાસીઓ પાસેથી મળે છે, જે 1902 માં કિસુમુની મુલાકાતે આવ્યા હતા, બાપાજી પોતે જ એક વર્ષ પછી આવે છે.
મે 1902 માં 17 વર્ષના એક બોહરા છોકરા, ઇબ્રાહિમજી નૂરભાઈ આદમજી, એક અગ્રણી મોમ્બાસા વેપારી પરિવારના ચાર ભાઈઓમાંથી સૌથી નાના હતા, કેટલાક ડિફોલ્ટિંગ બલુચી આશીદસ્ત વેપારીઓની શોધમાં મધ્યરાત્રિએ ટ્રેનમાં આવ્યા હતા. જેમ જેમ તેમણે પોતે વર્ણવેલ:
"હું સ્ટેશનથી માણસ સાથે ચાલવાનું શરૂ કરતો હતો, તે પીચ કાળા હતો, હું એક અજાણી વ્યક્તિ હતો અને હું સ્પષ્ટ રીતે કંઈ પણ કરી શક્યો નહોતો, માત્ર હલકા લેમ્પ્સ અંતરથી જોઈ શકાય છે, બધા આસપાસ પર્વતો અને જંગલો હતા. ખૂબ જ ઠંડુ, પણ આ માણસને અનુસરવા માટે મારી પાસે કોઈ વિકલ્પ નહોતો.તે પછી અમે ખોજા ઓલીડીના વિસારની દુકાન [હાશમ જમાલ દ્વારા સંચાલિત] પછી પહોંચ્યા. તે દરવાજો ઉતારી અને તે એક જ સમયે ખોલવામાં આવી અને અમે દુકાનમાં પ્રવેશ્યા. રાતે અડધો એક રાતે, તેના બધા લોકો ઊંઘી ગયા હતા.મને સૂઈ જવા માટે કોઈ પલંગ ન હતો, પરંતુ લોકોએ અમેરિકાકાની પત્ર લીધો અને તેમને જમીન પર ફેલાવ્યો, તેમને ધાબળોથી ઢાંક્યા, મને પોતાને આવરી લેવા માટે બીજી ધાબળો આપ્યો અને કહ્યું મને ઊંઘે જવા માટે
હું ત્રણ દિવસ માટે સુતી ન હતી અને હું થાકેલી હતી. હવે ત્રણ દિવસની મુસાફરી પછી મને ઊંઘવાની તક મળી હતી, તેથી હું સવારે સુધી સૂઇ ગયો. હું સવારમાં ઊઠ્યો, મારો ચહેરો ધોઈ ગયો અને માત્ર દૂધથી [ચાહતી, સમૃદ્ધ ચા] અર્થથી બનાવેલો ચા પીધો. મેં લોકોને મદદ કરવા બદલ આભાર માન્યો . . . બઝાર અમારા ઝૂંપડીથી આશરે દસ મિનિટની ચાલ હતો તેથી અમે તરત જ ત્યાં પહોંચ્યા. લગભગ દસથી પંદર દુકાનો હતા. મુખ્ય દુકાનો શેઠ એલિદીના વિષ્મા અને શેઠ ખુદા ધરમશિ ખાતાઉના છે. બાકીની દુકાનો અન્ય ખજાના, પંજાબીઓ અને ગોઆન્સની છે. અમે સેથ ખોજા ઓલિડીના વિષ્મની દુકાનમાં ગયા અને પછી સેઠ ખોજા ધરમશિ ખટૌની દુકાનમાં ગયા. આ વખતે બલોચ હેશમે મને યોગ્ય રીતે રજૂ કર્યો. મેં તેમના વ્યવસાય વિશે નમ્રતાપૂર્વક પૂછ્યું અને તે રીતે મારા વ્યવસાયને લગતી કેટલીક ઉપયોગી માહિતી પણ મળી. "(આદમજી, પૃષ્ઠ 22, 24-25)
ઇબ્રાહિમજી ઓલિડીના વિસમની દુકાનમાંથી 800 રૂપિયા (તે સમયે નોંધપાત્ર રકમ) ઉધારવા સક્ષમ હતા, જેના કારણે તેને બલુચીસ માટે કેટલાક દેવા ચૂકવવા પડ્યા અને કેટલાક હાથીદાંત સાથે મૉંબાસા પરત ફર્યા. થોડા મહિનાઓ પછી, તે વેચવા માટે અને તેમના દેવાંનું એકત્ર કરવાનું ચાલુ રાખવા માટે વેપાર માલના ભાર સાથે કિસુમુ પર પાછો ગયો.
અન્ય સમકાલીન મુસાફર સોરબજી એમ. દારૂખાવાવાલા, ઝાંઝીબારના મધ્યમ-વૃદ્ધ પારસી એન્જિનિયર હતા. તેમણે લગભગ એક જ સમયે કિસુમુની મુલાકાત લીધી અને મળી કે ઓલિડીના વિસમની દુકાન સમાન સહાયરૂપ છે.
"અમે સવારે 8:30 વાગ્યે [કિબોસ] છોડી દીધું, સંકેત મળ્યા પછી કે લીટી સ્પષ્ટ હતી.આ ટ્રેન ધીરે ધીરે મુસાફરી કરી હતી તેથી અમે ખૂબ અંતમાં પોર્ટ ફ્લોરેન્સ પહોંચ્યા. અહેવાલો વાંચ્યા પછી, હું એક સારા હોટેલ અથવા ડાક બંગલો જ્યાં હું લોજ કરી શકતો હતો, પણ મને આ પ્રકારનો કંઇ મળતો ન હતો, ત્યાં ડાક બંગલો હતો પરંતુ તેનો ઉપયોગ ન હતો કારણ કે તે પાસે પૂરતું ફર્નિચર નહોતું. મેં સ્ટેશન માસ્ટરને ટ્રાફિક મેનેજરનું પત્ર દર્શાવ્યું અને તેમને વિનંતી કરી તોપણ તે ડાક બંગલોને ખોલી શક્યો, તેણે મારા માટે આ સ્થળ ખોલ્યું, પરંતુ તેણે મને ઘરમાં જે બધી વસ્તુઓ હતી તે માટે સહી કરી. મારા સેવક અને શેઠ એલિદીના વિષ્માની દુકાનમાંથી એક માણસે મારા ભોજન માટે ગોઠવી દીધી. [દારુખાનવાલા યુગાન્ડા અને અલી બક્સ સાથે સફર અંગે ચર્ચા કરી, જેની ઝાંઝીબારમાં તે ઓળખી હતી અને પોર્ટ ફ્લોરેન્સમાં સ્થાયી થયા હતા.] તેમણે મને રસ્તા વિશે સલાહ આપી અને આ પ્રવાસ વિશે મને બીજી માહિતી આપી, અને તેના માટે જરૂરી બધા જ દ્વારપાળીઓ તેમની સાથે સંકળાયેલા હતા. . મને શેઠ એમાંથી કેટલીક સલાહ પણ મળી લીડિયાના વિસારના માણસ. "(દારૂખાનાવાલા, પૃષ્ઠ. 131,)
ઓલિડીના વિસારના એજન્ટ તરીકે, બાપાજી હવે એક રૂપિયો રૂપિયા કમાતા હતા. આ પગારથી, તેમણે ભારતમાં તેમના માતાપિતાને નાણાં મોકલ્યા. જ્યારે પોસ્ટમેન કુટિયાનામાં ઘરે પહોંચ્યો ત્યારે, મારા દાદા તેમને રાહ જોતા હતા, જ્યારે તેમણે પત્ર ખોલ્યા પહેલાં એક પ્રાર્થના લખી હતી જે બોટ દ્વારા આફ્રિકાથી બહાર નીકળી હતી. તેણી ખુશ હતી? શું આફ્રિકામાં તેના પુત્રના અસ્તિત્વનો ડર હતો? તે માત્ર આભારવિધિ હતી? અમે ક્યારેય આ માતાના દુઃખને જાણતા નથી, જે લાંબા સમય પહેલા ન હતા, તેમને ભોજન માટે શુદ્ધ ઘી બચાવી લીધું હતું. જ્યારે તેમના ભાઈઓએ શા માટે પૂછ્યું, તેમણે કહ્યું હતું કે, "તે હાશમ છે, જે અમારા ટેબલ પર આપેલા ખોરાકની કમાણી કરે છે." તે કેવી રીતે યોગ્ય હતી પણ શું તેણીએ કોઈ પણ સંકેત આપ્યો છે કે તે કેવી રીતે સફળ થશે?
હાશમ જામલે તેમના પોતાના વ્યવસાયને સ્થાપિત કર્યો
પચ્ચીસ વર્ષની વયે બાપાજી પૂર્વ આફ્રિકામાં ઇસ્માઇલીયા કાઉન્સિલના સૌથી નાના પ્રમુખ હતા. એવું લાગે છે કે કોઈ વ્યક્તિ માટે કોઈ બીજાના કર્મચારી હોવું યોગ્ય ન હતો, બાપાજીએ ઓલિડીના વિસ્રમને કહ્યું હતું કે તેને પોતાને માટે ધંધામાં જવા માટે નાણાંકીય સહાય આપવી. ઓછા વ્યક્તિ તરીકેની સ્પર્ધામાં તેમને જોવાની બદલે, ઓલિડીના વિસારે તેમને સંપૂર્ણ સમર્થન આપ્યું હતું, બાપાજીને પોતાના નામથી, 'મેસર્સ હાશમ જમાલ એન્ડ કું.'
હવે તે પોતાના પર હતા ત્યારે, બાપાજીએ લેક વિક્ટોરિયાનું એક પ્લોટ જમીન ખરીદ્યું. ત્યાં તેમણે પોતાની દુકાન અને તેના ઘરની સ્થાપના કરી હતી, જે સામાન્ય લહેરિયુંવાળા લોખંડના બનેલા છે. તેમણે નજીકના ટ્રેડિંગ કેન્દ્રોમાં ઓલિડીના વિસાર માટે ટ્રેડિંગ આઉટલેટ્સ સ્થાપવાનું ચાલુ રાખ્યું. તેમણે અન્ય ભારતીયો માટે મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી, જેમાં ઇસ્માઇલીસનો સમાવેશ થાય છે જેમણે કેસુમુમાં સ્થાયી થવું પડ્યું હતું અને અસેમબો ખાડી, મુઆમિયા અને કિસી જેવી જગ્યાઓ હતી. Allidina Visram જમીનના પ્લોટ્સ અને ખેતરોની ખરીદી માટે નાણા ઉભી કરશે અને બાપાજી નવા આગનારાઓને સ્થાયી થવા માટે સહાયતા આપશે. તેઓ કાપડ, માળા, ધાબળા અને તલના વાસણો જેવા સ્થાનિક પ્રોડક્ટ્સમાં કામ કરતા નાની દુકાનો ચલાવતા હતા. કઠોળ, ઘી, ચોખા, ગોળ, અને બાદમાં છુપાવે છે અને સ્કિન્સ. બાપાજી પોતે એમેરિકાની કપાસમાં એક મોટું વેપારી બન્યા, તેમણે પોતાનું બ્રાન્ડ આયાત કર્યું - જેના પર તેની ચિત્ર દર બે મીટર છાપવામાં આવી. (દુર્ભાગ્યે, આ કાપડનું સ્ક્રેપ નહીં રહે) સ્થાનિક લોકો સાથેનો તેમનો સંબંધ એટલો સારો હતો અને તેઓ તેમના પ્રામાણિકતા અને ઉચિત વ્યવહાર માટે જાણીતા હતા અને તેમણે ઉપનામ 'બાવાના મઝુરી' મેળવ્યો. આ દિવસે ટેલિગ્રાફિક એડ્રેસ "ઈન્ડિસ્ટી" કિસુમુ છે. જ્યારે બાપાજી પોતાના પર ઝઝૂમી ગયા ત્યારે, ઓલિડીના વિસાર સામ્રાજ્યમાં તેમની સ્થાને અન્ય ઇસ્માઇલી, મોહમ્મદ કાસીમ-લાખા દ્વારા લેવામાં આવી હતી.
હસમ જમલે લગ્ન કરવા અને તેમના માતાપિતા, બહેનો અને ભાઈઓને કિસુમુમાં જોડાવા માટે પરત ફર્યા.
1907 માં, પોતાના વ્યવસાય શરૂ કર્યાના થોડા જ સમય પછી, બાપજી કન્યાની શોધ માટે કુતિયાના, ભારત પરત ફર્યા. તેમણે જેતબાઈ નામના એક સુંદર યુવતી સાથે લગ્ન કર્યા. લગ્ન પછી બાપાજી કેન્યા પાછા આવ્યા. તેઓએ કુસુમુમાં બે પુત્રીઓ, સિકીના (1909) અને જેનભાઈ (1 9 11) સાથે તેમનો પરિવાર શરૂ કર્યો અને પછી 1 9 14 માં મારા પિતા રામઝાનનો જન્મ થયો. દુર્ભાગ્યે, જેઠાબાઈ અસ્થમા અને કિસુમુમાં તબીબી સગવડની અછતને કારણે, જોડિયાને જન્મ આપ્યા બાદ, તે 1925 માં મૃત્યુ પામ્યા હતા, જેઓ પોતાની જાતને ખૂબ જલદીથી મરી ગયા હતા. મારા પિતા અગિયાર હતા અને જ્યારે તેઓ તેમની માતાના દફનવિધિ માટે આવ્યા હતા ત્યારે તેઓ બાપાજી સાથે જોડાયા હતા અને રડી પડ્યા હતા.
1 926 માં બાપજી કાઠિયાવારમાં અમરેલીની એક યુવાન સ્ત્રી શિરીનબાઈ સાથે લગ્ન કરવા માટે ભારત પરત ફર્યા. કિસુમુમાં, શિરીનભાઈએ ચાર બાળકો, શબનુ, સુલ્તાન, આમિર અને નાસિરભનુને જન્મ આપ્યો, શિરીનભાઈ આપણા માટે માયાળુ અને ઉદાર, 'મા' હતો, અને તમામ સાત બાળકોને ગાઢ-વણાટ કુટુંબ તરીકે લાવ્યા. તે દરેકની જરૂરિયાતો માટે સંવેદનશીલ હતી
હાશમ જમાલે તેમના વ્યવસાયને વિસ્તૃત કેવી રીતે કર્યું
બાપાજી તેમના વ્યવસાયને વિસ્તૃત કરવા માટે ઉત્તમ સ્થિતિમાં હતા. બાપાજીના સૌથી નાના ભાઇ, ઇબ્રાહિમ, '90 ના દાયકાના પ્રારંભમાં ઇન્ટરવ્યૂ લીધા હતા, તેમણે પરિવારના ઇતિહાસનો સારાંશ આપ્યો હતો.
"ઘણા જંગલી પ્રાણીઓ આસપાસ હતા, સિંહો અને હાથીઓ નથી, પરંતુ હાયનાસ અને ચિત્તા હતા. ઉંદરો અને ઉંદરોને કારણે મેલેરિયા અને બ્લેકવોવર તાવ અને પ્લેગની સંખ્યા ઘણી ઓછી હતી.વધુમાં, મચ્છરો ભયંકર હતા, તેમ છતાં, તે ખૂબ જ બિનઆરોગ્યપ્રદ હોવા છતાં., તે ખૂબ સલામત છે, અહીંના આફ્રિકીઓ માટે, લુઓસ, ખૂબ જ સહકાર અને મદદરૂપ હતા.લ્યુઓસ ઘણા ન હતા અને કિસુમુ ની આસપાસની જમીન ખૂબ ખેતી ન હતી.મોટાભાગની જમીન આફ્રિકન રિઝર્વ હતી પરંતુ કેટલીક જગ્યાએ, અને મોર્નોની ખાતે, સરકાર ભારતીયોને પ્લોટ્સ અને ખેતરો ખરીદવા માટે પ્રોત્સાહિત કરી રહી હતી, તેથી 1920 ના દાયકા સુધીમાં આપણે ખેતી કરી હતી.અમે મકાઈનો વિકાસ કરતા હતા અને દૂધ માટે ગાય રાખતા હતા.યુદ્ધ પછી સરકાર જ્યારે લશ્કરના બાકી રહેલી સિલકનું વેચાણ કરતી હતી ત્યારે અમે એક કાર ખરીદી ખેતીમાં મદદ કરો. તે કિસુમુમાં પ્રથમ કાર હતી, અને અઢાર વર્ષની ઉંમરથી મને ડ્રાઇવિંગ લાયસન્સ મળ્યો છે.
અમારું મુખ્ય વ્યવસાય અમારી દુકાનો હતું. તમામ પ્રારંભિક કરિયાણાની દુકાનોની જેમ અમે બધું વેચી દીધી - જોગવાઈઓ, હાર્ડવેર, કેરોસીનમાં ટીન્સ. વસ્તુઓની તપાસ કરવા અને પુરવઠો લેવા માટે અમે અમારી શાખાઓમાં જવા ઉપયોગ કરતા હતા. જો દુકાન તળાવ બંદર પર હતી જેમ કે સિઓ, અસેમો, હોમા બાય અથવા કેન્દુ ખાડી, અમે દરિયામાં જઈશું. અમારી પાસે લગભગ 10 ધૂનો હતા. અમે ફક્ત નજીકના બંદરોમાં જ નહીં, પરંતુ યુગાન્ડા અને તાંગાનિકા પણ ગયા. મવન્ઝાથી ચોખા લાવવા માટે અમે ઢોરોનો ઉપયોગ કર્યો, અને પછી અમે ત્યાં એક કપાસની જિનરરીની સ્થાપના કરી. અમે તે દુશો પ્રવાસનો આનંદ માણ્યો. અમારા ઢોસો પર અમે સ્થાનિક આફ્રિકન, લુઓસને નોકરી કરતા હતા, પરંતુ રેલ્વે સ્ટીમર પર ત્યાં ભારતીય Badalas હતા. Badalas આવ્યા તે પહેલાં, આફ્રિકન સેઇલ્સ વગર, માત્ર નાના બોટ, કેનોઇસ જેવા હતા. તે Badalas હતી જે તેમને શીખવ્યું કે કેવી રીતે ધુઓ બનાવવા અને વહાણમાં ચલાવવું. "(ઇબ્રાહિમ જમાલ ઇન ધ ડેઝ, વોલ્યુમ II, પૃષ્ઠ 150-51
હાશમ જમલ વ્યવસાયમાં કેવી રીતે સંકુચિત થયાં અને પછી તેને પુનર્જીવિત કરવામાં આવશે.
1 9 2 9 ના ભંગાણ અને પછીના વિશ્વ ડિપ્રેશન દરમિયાન, મારા દાદા, સામ્રાજ્યના સામ્રાજ્ય હાશમ જમાલ એન્ડ કંપનીના લોકોએ તેમના જીવન બચત, તેમના ઘરેણાં અને તેમના દસ્તાવેજો સાથે બાપજીને તેમના મોખીને સોંપ્યો હતો. આ તમામ તેમણે નાદારી જાહેર કરતા પહેલા પરત ફર્યા હતા, પરંતુ પોતાની મિલકત માટે - હરાજીદારોએ ઘરમાંથી તેની તમામ ચીજોને હટાવી દીધી હતી અને તેમના પિતા જમલ પ્રધાનની ચિત્રને દૂર કરવાના હતા તેમણે કહ્યું હતું કે, 'મારા પિતાના ચિત્રને છોડો / અને તેઓ કર્યું તે હજુ પણ તેમના પુત્ર, મારા કાકા અમીર કાકાના ઘરે અટકી જાય છે.
બાપાજીની હિંમત ક્યારેય ઝઝૂમી ન હતી. તેમણે મદદ માટે ક્યારેય પૂછ્યું નહીં તે શેરિફ જિવા હતી, જે કુસુમુમાં એક ખોજા ઈથનેશરી વેપારી હતો, જેમણે તેને હાથ આપ્યો, કારણ કે તેમને વિશ્વાસ હતો અને તેમના બિઝનેસમાં કુશળતામાં. તે એક ઉદાર હાથ હતો, કેમ કે તેમણે 20,000 શિલિંગની ક્રેડિટ એકાઉન્ટ ખોલ્યું. મારા દાદાએ તેને સાબિત કર્યું, કારણ કે તેમણે તરત જ એક નવો વ્યવસાય ઊભો કર્યો, જે વિવિધ પ્રકારના કોમોડિટીઝમાં કામ કરતા હતા, જેમ કે કેન્યા પ્રોડયુસ એજન્સી - જે આજે પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. 1 9 37 સુધીમાં બાપાજીએ તેના ખોટને સફળતાથી ભરપાઈ કરી હતી અને તે ડાઉનટાઉન કિસુમુમાં ભવ્ય જમાલ બિલ્ડીંગ બાંધવામાં સફળ થયો હતો, જ્યાં હું બોમ હતો. મેં બાથટ્રીટ અને એક કાસ્ટ આયર્ન સ્ટોવથી જોડાયેલા બાથરૂમ સાથે વૈભવી રૂમ બનાવવા બદલ ઘરને બદલ્યું.
પરંતુ ભાઈઓ અને તેમના પુત્રો અલગ અલગ વ્યવસાયોમાં વહેંચાયા હોવા છતાં, તેઓ એક પરિવાર તરીકે એકતામાં રહી ગયા, જે કંઈક સાચી નોંધપાત્ર છે, જે મારા બધા સગાઓ હંમેશા તેના પર ટિપ્પણી કરે છે.
